İnsani İlişkilerimiz: Su-i ve Hüsn-ü Zan

Su-i zan... Diğer adı ile ön yargı veya peşin hüküm… 

Zan; kişinin, hakkında yeterli bilgisi olmadan bir şahıs, kurum veya olay hakkında peşin bir yargıya varma halidir. 

Zan (ön yargı), insanların bir olaya en kısa yoldan hüküm verdiği yöntemdir. Tecrübe edilmiş birkaç çıkarım ile hiç alakası olmayan yargıya zan ile varılır. 

Bu nedenle en adaletsiz yargı ön yargıdır. Bazı insanlarda ön yargı, detaylı bilgi sahibi olmadığı anlarda başvurulan yöntem iken, kimisinde kişiliğine oturmuş bir davranış halidir. Her sözün ardından bir yargı aramak, kendisi için yapılan her iyiliği bir çıkara bağlamak, önüne getirilen yiyecekleri tatmadan puanlandırmak, ilk defa gördüğü insanın görünüşüne göre onu değerlendirmek, ön yargının kişiliğe yerleşmesinin göstergesidir. Özellikle ilk kez karşılaştığı insanlar hakkında, kendisine bir gelecek tasarlayacak kadar ön yargı seline kapılmak zan hastalığıdır. 

Allah’u Teâlâ Kur’an-ı Kerim’in birçok yerinde zannın sonucunda bir hüsran halini hatırlatmaktadır. En’am Suresi’nde şöyle buyurmaktadır: “Eğer yeryüzündekilerin çoğunluğuna uyarsan seni Allah yolundan saptırırlar. Çünkü onlar sadece zanna uyarlar ve saçmalarlar.” (En`am / 116) 

Bu ayet-i kerime, insanların çoğunlukla zan yoluyla karar verdiklerinin malumudur. 

Zan kelimesi ile kullanılan diğer bir yargı ise hüsn-ü zandır. 

Hüsn-ü zan; olumlu düşünmek, güzel zanda bulunmak anlamlarına gelir. Hüsnü zan çoğu kez, psikolojik travma halindeyken bir terapi şeklini alır. Said Nursi hazretlerinin “Güzel gören güzel düşünür. Güzel düşünen hayatından lezzet alır.” sözü, bu terapi şeklini çok nezih bir şekilde açıklıyor. Hayattaki olumlu ayrıntılara odaklanan, işin güzel yanıyla mutlu olan, her şeyin bir hikmet nazarı olduğunu düşünen insan, pozitif bir enerjiye bürünür ve etrafına şükür dolu mutluluk sinyalleri yayar. 

Rabbimizin, kötü bir niyet taşıyan kişiye, o niyetini pratiğe dökmedikçe günah yazmaması; ancak kalbinde iyi niyet besleyen kişinin o iyiliği eyleme dökmesini beklemeden onu mükâfatlandırması, hüsnü zannın güzel bir haslet olduğunun göstergesidir. 

Kur’an-i Kerim’de hüsnü niyetin olması gereken şekli üzerine, örnek bir cümle kurulmuştur ki; bu cümle iki eş arasında geçen ve bir takdir nişanesi olarak kıyamete kadar Kur’an’da zikredilecek olan şu cümledir: 

“Erkek ve kadın müminlerin, bu iftirayı işittiklerinde kendi vicdanları ile hüsnü zanda bulunup da, ‘bu apaçık bir iftiradır’ demeleri gerekmez miydi?” (Nur / 12) 

Burada rabbimizin örnek verdiği cümle, İfk hadisesinin sahabeler arasında çalkalandığı dönemde, Hz. Ebu Eyyûb El Ensari ve eşi arasında geçen konuşmadaki yargı ifadeleridir. Ebû Eyyûb el-Ensarî hanımına: “Senin hakkında böyle bir şey söylense kabul eder misin?” diye sordu. O, “Hâşâ, asaletli ve şerefli bir insan böyle bir şey yapmaz.” cevabını verdi. Eyyüb el Ensari “Öyle ise Aişe senden daha hayırlıdır, şüphesiz bu bir iftiradır.” demiştir. 

Öyle bir çağda yaşıyoruz ki insanlar, eleştiri tahtasına oturttuğu din kardeşi hakkında dahi, dilediği gibi su-i zanda bulunmakta, atılan iftiraların aslı astarı araştırılmadan tasdik etmekte ve Müslüman ahlakında olmaması gereken yakıştırmalarla gözden düşürme politikasına kapılmaktadır. Yukarıdaki ayette Rabbimiz, Müslüman’ın tutunması gereken tavır ve hükmü öne sürerken, insanlar hakkında peşin hüküm vermeyi vicdansızlık olarak nitelemektedir. 

Bütün bunlarla beraber asıl olan, zannın her türlüsünden sakınmaktır. 

“Ey iman edenler! Zannın birçoğundan kaçının. Çünkü zannın bir kısmı günahtır. Birbirinizin kusurunu araştırmayın. Biriniz diğerini arkasından çekiştirmesin…” (Hucurat / 12) 

Burada zannın bir kısmından kasıt, su-i zandır. Ancak zannın her türlüsünden sakınmak en efdal olandır. Bir mevzu hakkında tam bilgi sahip olmadan, yargısız eleştirilerde bulunup zan üzere hareket etmek, sonunda yalancı duruma düşürür ve eleştiride bulunduğu kişi karşısında mahcubiyet pozisyonuna koyar. 

Unutmayalım. Su-i zan, doğru değerlendirmeyi engeller ve hüküm vermemiz gereken yerde bizi ayrımcılığa düşürür.